1.) Ameriki kasoden joli bɛ kiritigɛlaw ka kasobonw sigi senkan k’u minɛ jɔnya la?

Kasoden 1000 o 1000, 27 bɛ Etazuni walima Fɛderasiyɔn ka kiritigɛwale kɛ u furakɛli ko la.

Kunnafoni bɔra: Michigan Iniwɛrisite sariya kalanso la

https://www.law.umich.edu/facultyhome/margoschlanger/Documents/Publications/Inmate_Litigation_Results_National_Survey.pdf

2.) Mɔgɔ joli bɛ kaso la Ameriki?

San 2025, Ameriki kasodenw hakɛ bɛ se mɔgɔ miliyɔn 2 ma. Nin jate in kɔnɔ, mɔgɔ kelen-kelen minnu bɛ kaso la jamana ka kasobonw kɔnɔ, fédéral kasobonw kɔnɔ, sigida kasobonw kɔnɔ, ani kiritigɛso wɛrɛw la. Kaso politikitɔn ka "Mass Incarceration: The Whole Pie 2025" ka kunnafoni bɛ nin jamanaden kasodenw in jateminɛcogo bɛɛ lajɛlen di. Kasodenw hakɛ min bɛ Ameriki, o ye diɲɛ kɔnɔ, mɔgɔ 583 bɛ kaso la, mɔgɔ 100.000 o 100.000.

https://www.prisonpolicy.org/reports/pie2025.html#:~:text=Together%2C%20these%20systems%20hold%20nearly,centers%2C%20state%20psychiatric%20hospitals%2C%20and

3.) O la sa, Ameriki kasoden minnu bɛ kiritigɛwalew kɛ u furakɛli ko la san o san, olu hakɛ ye joli ye?

Miliyɔn fila tilalen ba kelen na, o bɛ bɛn ba fila ma

Ba fila siɲɛ mugan ni wolonwula bɛ bɛn 54.000 ma

O la sa, Ameriki kasoden 54 000 ɲɔgɔn bɛ taa kiritigɛso la jamana walima jamana fanga ka kiritigɛso la, u furakɛcogo ko la san o san.

4.) Yala kasoden minnu tɔɔrɔla Ameriki, olu bɛɛ bɛ kiritigɛwalew kɛ wa?

N’i ye n ka gafe kalan, i b’a dɔn ko kasobonw sigicogo b’a dɔn tigitigi u ka kan ka min kɛ walasa ka dan sigi kasoden dɔ ka se ka kiritigɛwale kɛ. U ye ne ka se bali pewu ka u sendon kiritigɛ la. N’an y’a jateminɛ ko kasoden minnu bɛ tɔɔrɔ, n’olu tɛ kiritigɛwale kɛ, Ameriki kasoden minnu tɔɔrɔla Ameriki kasobonw kɔnɔ, olu hakɛ yɛrɛ ka ca kosɛbɛ ka tɛmɛ 54.000 kan - o ka ca kosɛbɛ. Kiiritigɛ hakɛ tɛ dan kasobonw ka wale nɔgɔlenw dɔrɔn ma, minnu bɛ kɛ gundo la, nka kasoden ka se ka kiritigɛsoba fana kɛ. Kasoden dɔw tɛ kiritigɛwale kɛ u ka tɔɔrɔko kan bawo u t’a fɛ u ka ye ko u ye barikantanw ye walima ko u ye ‘snitch’ ye. Kasoden wɛrɛw t’a dɔn dɔrɔn u bɛ se ka kiritigɛ cogo min na, wa mɔgɔ si t’u bolo k’u dɛmɛ. U ka dɔnbaliya b’u bali. Jɛkulu wɛrɛ min ka bon kosɛbɛ kosɛbɛ, n’a tɛ kiritigɛ abada, o ye hakiliɲagamibaliw ye. Hakilila-se tɛ u la dɔrɔn ka fɛn min bɛ ka kɛ u la, o faamu, a kana fɔ ko u bɛna min kɛ o ko la. Tuma min na ne tun bɛ kaso la, ne y’a ye ko kasoden minnu hakili gɛlɛyara, olu de tɔɔrɔla kosɛbɛ garadiw fɛ. Garadiw tun tɛ siran ‘Hakilila-kɛnɛya’ kasodenw ɲɛ, wa u tun bɛ to ka u tɔɔrɔ. Banabagatɔ nka tiɲɛ don.

5.) Yala kasodenw bɛ nkalon tigɛ ko u bɛ tɔɔrɔ wa?

Ne tun bɛ kaso la kabini san tan ni naani ni kɔ, n y’a ye ko k’a fɔ ko kasobon baarakɛlaw ye i tɔɔrɔ, o ye kasoden tɔw ɲɛnafin ye. A bɛ kasoden min bɛ ŋunan, o kɛ i n’a fɔ a barika ka dɔgɔ, wa a ka c’a la, a bɛ kɛ sababu ye k’o kasoden tɔgɔ fɔ ko ‘snitch’, ka da a kan a bɛ baara kɛ ni sariya siratigɛ ye. Kasodenw ka hakilina bɛɛ ye ko garadi o garadi bɛ kojugu kɛ i la, i ka kan ka o bugɔ farikolo la. Kasodenw ka waleɲumandɔn min bɛ kɛ farikoloɲanajɛ cogo la, o ka di kasodenw ye, k’a sɔrɔ kiritigɛlaw bɛ u ɲɛnafin bɔ. O la sa, hali ni kasoden dɔw bɛ se ka nkalon tigɛ o tɔɔrɔko la, u fanba tɛ nkalon tigɛ. U bɛ ka farikolo-ɲɛnajɛ farati lase kasobon baarakɛlaw ni kasoden tɔw bɛɛ ma, u kɛtɔ ka na n’u ka maanaw ye. Nkalontigɛ man teli ka kɛ.

6.) Yala Ameriki ye sariyaw labɛn walasa ka kasodenw bali ka kiritigɛ u ka tɔɔrɔko kan kasobon baarakɛlaw fɛ wa?

Ɔwɔ, sariya dɔw bɛ kasobonw tanga kiritigɛlaw ma, o b’a to a ka gɛlɛn kasodenw ma ka taa kiritigɛso la sariya tiɲɛniw walima kasobon cogoyaw kosɔn. Kasodenw ka kiritigɛlaw ka sariya (PLRA) ye o sariya suguw misali fɔlɔ ye. A b’a ɲini kasodenw fɛ u ka marako fɛɛrɛw bɛɛ ban sani u ka kiritigɛlaw ka kiritigɛlaw bila sen kan minnu ɲɛsinnen bɛ kasobonw cogoyaw ma. Tuma caman na, kasodenw bɛ bila u dan na, k’a sɔrɔ u ma bataki ci walima u tɛ se ka mara furaw sɔrɔ, n’o bɛ wele ko ‘gɛlɛya’, o la, u tɛ se ka kiritigɛ. O kɛra ne la cogo min na, ne bɛ o ɲɛfɔ ne ka gafe kɔnɔ. Kasosow ka sigida b’a dɔn n’i tɛ se ka ɲininkaliw kɛ, i tɛ se ka kiritigɛ abada, o de kama u bɛ baara kɛ ni fɛɛrɛw ye minnu bɛ kɛ ni sonyali ye, minnu bɛ kɛ gundo la i n’a fɔ ka kasoden bila kasobon kɔnɔ walasa ka sen fɔlɔ bali kiritigɛ taabolo la. Containment ye ni kasoden bilalen don isolation cellule kɔnɔ, k’a fɔ garadiw ye ko u kana sɛbɛnw di kasoden ma walasa ka a ka ɲininkali sɛbɛn ani ka ɲininkali sɛbɛnnen o sɛbɛnnen fili binkɛnɛ na sanni u k’u bila. O kɛra ne la Central Prison la Raleigh, Caroline du Nord, walisa ka a lajɛ ni ne tɛ se ka kiritigɛ abada ne tɔɔrɔli ko la yen.

Fɛdɛrali sariya wɛrɛw bɛ yen minnu bɛ kasodenw bali ka taa kiritigɛsow kɔ u furakɛli ko la. Fɛdɛrali kiritigɛla kelen bɛ kasoden kelen-kelen bɛɛ ka ɲininkali kalan, wa fanga b’a bolo k’a bɔ kɛnɛ kan k’a sɔrɔ a ma daliluw mɛn n’a y’a ye ko kiritigɛ in ye ‘ko kabakoma’ ye walima ‘ko ye min bɛ mɔgɔ lafili’. Nin sariya in b’a to kasobon baarakɛlaw bɛ se ka kasodenw tɔɔrɔ, u kɛtɔ dɔrɔn ka fɛn dɔ kɛ min bɛ jate ‘ko kabakoma’ ye, i n’a fɔ ka nɛgɛbere kɛ ka kasoden bugɔ. Nin ye bɔgɔdaga wɛrɛ ye kasobonw ka tɔɔrɔko la. Ni kasobonw bɛ fɛn dɔ kɛ ‘dibi la’, u tɛ se ka jalaki. O kɛra ne la cogo min na, ne bɛ kuma o kan ne ka gafe kɔnɔ.