Woɖe egɔme to kɔmpiuta dzi
Amerikatɔ Gaxɔmenɔla
Nya tsɛwo
1.) Amerika gamenɔla nenie tsɔa nya ɖe gaxɔmenɔnɔ ƒe ɖoɖoa ŋu le se nu si lé wo aboyoe?
Gamenɔla 27 le 1,000 ɖesiaɖe me tsɔa Dukɔa alo Dukɔa ƒe Nyaʋiʋli tso alesi wowɔa nu ɖe wo ŋui ŋu.
Nyatakaka tso: Michigan Yunivɛsiti ƒe Sesuku
https://www.law.umich.edu/facultyhome/margoschlanger/Documents/Publications/Inmate_Litigation_Results_National_Survey.pdf
2.) Ame nenie le gaxɔ me le Amerika?
Le ƒe 2025 me la, wobu akɔnta be United States ƒe gaxɔmenɔlawo ade miliɔn 2 kloe. Xexlẽme sia lɔ ame ɖekaɖeka siwo wode gaxɔ me le dukɔa ƒe gaxɔwo, dukɔa ƒe gaxɔwo, nutoa me gaxɔwo, kple ameɖɔɖɔɖodɔwɔƒe bubuwo ɖe eme. Gaxɔmenɔnɔ ƒe Ðoɖowɔha ƒe nyatakaka si nye "Mass Incarceration: The Whole Pie 2025" na nukpɔsusu si de to wu le ameha sia si wode gaxɔ me ŋu. Gaxɔmenɔnɔ ƒe agbɔsɔsɔ le U.S. nye esiwo sɔ gbɔ wu le xexeame dometɔ ɖeka, eye wode ame 583 le ame 100,000 ɖesiaɖe me.
https://www.prisonpolicy.org/reports/pie2025.html#:~:text=Together%2C%20these%20systems%20hold%20nearly,centers%2C%20state%20psychiatric%20hospitals%2C%20and
3.) Eyata nukae nye Amerika gamenɔla siwo tsɔa nya ɖe wo ŋu le se nu le woƒe atikewɔwɔ ŋu ƒe sia ƒe?
Miliɔn eve ne woma akpe ɖeka la, esɔ kple akpe eve
Akpe eve zi gbɔ zi blaeve vɔ adre sɔ kple 54,000
Eyata Amerika gamenɔla siwo ade 54,000 tsɔa nya ɖe wo ŋu le dukɔa ƒe ʋɔnudrɔ̃ƒe alo dukɔa ƒe ʋɔnudrɔ̃ƒe le alesi wowɔa nu ɖe wo ŋui ŋu ƒe sia ƒe.
4.) Ðe gamenɔla siwo katã ŋu wowɔ ŋlɔmi le le Amerika la tsɔa nya ɖe wo ŋu le ʋɔnua?
Ne èxlẽ nye agbalẽa kpɔ la, ke ènya be gaxɔdzikpɔha la nya nusi tututu woawɔ be gamenɔla ƒe ŋutete be wòatsɔ nya ɖe eŋu le se nu. Wodzudzɔ nye ŋutete be matsɔ nya ɖe wo ŋu kura. Ne míebu gamenɔla siwo ŋu wowɔ ŋlɔmi le siwo metsɔ nya ɖe wo ŋu le se nu o ƒe agbɔsɔsɔ ŋu la, Amerika gamenɔla siwo ŋu wowɔ ŋlɔmi le le Amerika gaxɔwo me ƒe xexlẽme ŋutɔŋutɔ sɔ gbɔ sã wu 54,000 - si lolo wu sã. Menye ɖeko gaxɔdzikpɔƒea ƒe nuwɔna siwo wowɔna le adzame, le adzame koe seɖoƒe li na nya siwo wotsɔ ɖe ame ŋu le se nu ko o, ke gamenɔla ƒe ŋutete be wòatsɔ nya ɖe eŋu hã. Gamenɔla aɖewo metsɔa nya ɖe woƒe ŋlɔmiwɔwɔ ŋu le se nu o elabena womedi be woabu yewo be yewonye gbɔdzɔgbɔdzɔtɔwo alo ‘snitch’ o. Ðeko gamenɔla bubuwo menya alesi woatsɔ nya ɖe wo ŋu le se nu o eye ame aɖeke mele wo si akpe ɖe wo ŋu o. Woƒe manyamanya xea mɔ na wo. Ƒuƒoƒo gã bubu si gbɔ eme si metsɔa nya ɖe ame ŋu le ʋɔnu gbeɖe o lae nye tagbɔdɔlélawo. Ðeko susu ƒe ŋutete mele wo si be woase nusi le dzɔdzɔm ɖe wo dzi gɔme o, tsɔ kpe ɖe nusi woawɔ tso eŋu ŋu. Esime menɔ gaxɔ me la, mekpɔe be gamenɔla siwo ŋu tagbɔdɔ le lae dzɔlawo wɔa ŋlɔmi le wo ŋu wu. Dzɔlawo mevɔ̃na na ‘Susu ƒe Lãmesẽ’ gamenɔlawo o eye wowɔa ŋlɔmi le wo ŋu ɣesiaɣi. Dɔnɔ gake enye nyateƒe.
5.) Ðe gamenɔlawo daa alakpa be wowɔ ŋlɔmi le yewo ŋua?
Menɔ gaxɔ me ƒe wuiene kple edzivɔ eye mekpɔe be gbɔgblɔ be gaxɔdzikpɔlawo wɔ ŋlɔmi le ŋuwò la, gamenɔla bubuwo doa mo ɖa. Enaa gamenɔla si le nyatoƒoe tom la dzena abe ɖe wògbɔdzɔ ene eye zi geɖe la, enaa woyɔa gamenɔla ma be ‘snitch’ le se ƒe ɖoɖoa zazã ta. Susu si bɔ ɖe gamenɔlawo domee nye be ele be nàdze dzɔla ɖesiaɖe si awɔ nuvevi wò dzi ŋutɔŋutɔ. Gaxɔmenɔlawo kpɔa dzidzɔ ɖe hlɔ̃biabia si nye amedzidzedze le ŋutilã me ŋu, evɔ wometsia tre ɖe nya siwo wotsɔ ɖe ame ŋu le se nu ŋu o. Eyata togbɔ be gamenɔla aɖewo ate ŋu ada alakpa le ŋlɔmiwɔwɔa ŋu hã la, wo dometɔ akpa gãtɔ medaa alakpa o. Wole ŋutasẽnuwɔwɔ si tso gaxɔdzikpɔlawo kple gamenɔla bubuwo siaa gbɔ ɖom afɔku me to woƒe ŋutinyawo dodo ɖe ŋgɔ me. Alakpadada mebɔ o.
6.) Ðe se siwo ŋu wotrɔ asi le le Amerika be woatsɔ axe mɔ na gamenɔlawo be woagatsɔ nya ɖe wo ŋu le gaxɔdzikpɔlawo ƒe ŋlɔmiwɔwɔ ŋu oa?
Ẽ, se aɖewo kpɔa gaxɔdzikpɔɖoɖoa ta tso ʋɔnudrɔ̃nyawo me, si wɔe be esesẽna na gamenɔlawo be woatsɔ nya ɖe dukplɔse dzi dada alo gaxɔmenɔnɔmewo ta. Gaxɔwo me Nyaʋiʋliwo ƒe Ðɔɖɔɖo Sea ( PLRA ) nye se mawo ƒe kpɔɖeŋu vevitɔ. Ede se be gamenɔlawo nazã dziɖuɖu ƒe mɔnuwo katã hafi atsɔ nya ɖe gaxɔmenɔnɔ ƒe nɔnɔmewo ŋu le se nu. Zi geɖe la, woɖea gamenɔlawo ɖe aga evɔ womeɖoa gamenɔlawo ɖe wo ɖokui si posu alo mɔɖeɖe ɖe dɔdzikpɔmɔnu siwo woyɔna be ‘nyatoƒoetoto’ ŋu o, eyata womate ŋu atsɔ nya ɖe wo ŋu le se nu o. Meɖea alesi wowɔ esia nam le nye agbalẽa me. Gaxɔdzikpɔha nya be ne màte ŋu atsɔ nya ɖe ŋuwò o la, màte ŋu atsɔ nya ɖe eŋu le se nu gbeɖe o, eyata wozãa ayemɔ siwo wowɔna le adzame abe gamenɔla dada ɖe gaxɔ me be woatsɔ axe mɔ ɖe afɔɖeɖe gbãtɔ si woawɔ le nyadɔdrɔ̃a me ene. Containment nye ne wotsɔ gamenɔla aɖe da ɖe xɔ si me woɖea ame ɖe aga le me eye wogblɔ na dzɔlawo be woagatsɔ agbalẽvi siwo dzi wòatsɔ atsɔ nyatoƒoetotoa ayi na gamenɔla la o eye woatsɔ nyatoƒoetoto ɖesiaɖe si woŋlɔ ɖi la aƒu gbe ɖe gbeɖuɖɔ me tsɔ wu be woatsɔe ana. Wowɔ esia nam le Central Prison le Raleigh, North Carolina, be woakpɔ egbɔ be nyemate ŋu atsɔ nya ɖe ŋutasẽnuwɔwɔ si me meto le afima ŋu le ʋɔnu gbeɖe o.
Dukɔa ƒe se bubuwo li siwo xea mɔ na gamenɔlawo be woagatsɔ nya ɖe wo ŋu le se nu o. Dukɔa ƒe ʋɔnudrɔ̃la ɖeka kolia xlẽa gamenɔla ƒe nyatoƒoetoto ɖesiaɖe eye ŋusẽ le esi be wòaɖe asi le eŋu kpeɖodzi aɖeke masemase ne ekpɔe be nyadɔdrɔ̃a nye ‘nu wɔnuku’ alo ‘ameflunya’. Se sia ɖe mɔ na gaxɔdzikpɔlawo be woawɔ ŋlɔmi le gamenɔlawo ŋu to nane si wobuna bɔbɔe be enye ‘nu wɔnuku’ wɔwɔ ko me, abe gakpo zazã atsɔ aƒo gamenɔla ene. Esia nye mɔ bubu si dzi woato awɔ ŋlɔmi le ame ŋu le gaxɔ me. Zi alesi gaxɔdzikpɔƒea wɔ nane si nye ‘tagbɔsesẽ’ ko la, womate ŋu atsɔ nya ɖe wo ŋu o. Meƒo nu tso alesi esia dzɔ ɖe dzinye ŋu le nye agbalẽa me.