1.) E vica na kaivesu ni Amerika era vakacuruma na veilewai me baleta na ivakarau ni valeniveivesu era vesuki tu kina?

E 27 mai na 1,000 na kaivesu era failitaka e dua na State se Federal Lawsuit me baleta na nodra veiqaravi.

iTukutuku mai na: The University of Michigan Law School

https://www.law.umich.edu/facultyhome/margoschlanger/Documents/Publications/Inmate_Litigation_Results_National_Survey.pdf

2.) E vica na tamata era tiko e valeniveivesu e Amerika?

Ena 2025, na iwiliwili ni valeniveivesu e Amerika e rauta ni 2 na milioni na tamata. Na iwiliwili oqo e okati kina o ira era vesu tu ena valeniveivesu ni yasana, valeniveivesu ni matanitu, valeniveivesu ni vanua, kei na veivanua tale eso ni veivakadodonutaki. Na ripote ni Prison Policy Initiative "Mass Incarceration: The Whole Pie 2025" e vakarautaka na rai matata duadua me baleti ira na lewenivanua era vesu tu oqo. Na iwiliwili ni vesu e Amerika e dua vei ira na kena e cecere duadua e vuravura, ena 583 na tamata mai na 100,000 era vesu tu.

https://www.prisonpolicy.org/reports/pie2025.html#:~:text=Together%2C%20these%20systems%20hold%20nearly,centers%2C%20state%20psychiatric%20hospitals%2C%20and

3.) Ia, e vica na iwiliwili ni kaivesu ni Amerika era vakacuruma na veilewai me baleta na nodra qaravi ena veiyabaki?

Rua na milioni wasei ena dua na udolu e tautauvata kei na rua na udolu

Rua na udolu na ruasagavulu vitu e tautauvata kei na 54,000

O koya gona, e rauta ni 54,000 na kaivesu ni Amerika era vakacuruma na veilewai ena mataveilewai ni yasana se matanitu me baleta na nodra qaravi ena veiyabaki.

4.) Era vakacuruma beka na veilewai o ira kece na kaivesu era vakalolomataki e Amerika?

Kevaka o sa wilika na noqu ivola, o kila ni kila vinaka tu na ivakarau ni valeniveivesu na ka me cakava me yalana kina na nona rawa ni vakacuruma e dua na kaivesu e dua na kisi. Era tarova vakadua na noqu rawa ni veilewaitaki ira. Kevaka eda raica na iwiliwili ni kaivesu era vakalolomataki ka ra sega ni vakacuruma e dua na veilewai, na iwiliwili dina ni kaivesu ni Amerika era vakalolomataki ena valeniveivesu e Amerika e cecere cake sara mai na 54,000 - e levu cake sara. Na levu ni veilewai e sega walega ni yalani ena cakacaka vuni ni valeniveivesu, ia ena nona rawa talega ni vakacuruma e dua na kisi ni veilewai na kaivesu. Eso na kaivesu era sega ni vakacuruma e dua na veilewai me baleta na nodra veivakalolomataki baleta ni ra sega ni vinakata me ra raici ni ra malumalumu se 'snitch'. Eso tale na kaivesu era sega ni kila na sala me ra vakacuruma kina e dua na kisi ka sega ni dua me vukei ira. Na nodra lecaika e tarovi ira. E dua tale na ilawalawa levu era sega ni dau vakacuruma na veilewai sai ira na vakaleqai tu na nodra vakasama. E sega ni tiko vei ira na kaukauwa ni vakasama me ra kila na ka e yaco tiko vei ira, ka sega mada ga ni kila na ka me ra cakava. Niu tiko e valeniveivesu, au raica ni o ira na kaivesu e leqa tu na nodra vakasama era dau vakalolomataki vakalevu mai vei ira na yadra. Era sega ni rerevaki ira na kaivesu ni 'Mental Health' na yadra ka ra dau vakalolomataki ira tikoga. Tauvimate ia e dina.

5.) Era lasu beka na kaivesu ni ra vakacacani?

Au a tiko e valeniveivesu me sivia e tinikava na yabaki ka raica ni ra sega ni taleitaka na vo ni kaivesu na kena tukuni ni o vakalolomataki mai vei ira na vakailesilesi ni valeniveivesu. E vakavuna me malumalumu na kaivesu kudru ka dau vakavuna me vakatokai na kaivesu oya me 'snitch' ena nona vakayagataka na ivakarau vakalawa. Na nodra vakasama raraba na kaivesu oya mo vakararawataki ira na yadra e vakamavoataki iko. Era dau taleitaka na kaivesu na veisausaumi, ia na veilewai e sega ni taleitaki. O koya gona, ni so na kaivesu era na lasu me baleta na veivakalolomataki, e levu sara e sega. Era sa rawa ni sotava na veivakalolomataki vakayago mai vei ira na vakailesilesi ni valeniveivesu kei ira na kaivesu tale eso ena nodra tukuna mai na nodra italanoa. E sega ni dau yaco na lasu.

6.) E tiko beka e Amerika na lawa me tarovi ira na kaivesu mai na nodra vakacuruma na veilewai me baleta na nodra veivakalolomataki mai vei ira na vakailesilesi ni valeniveivesu?

Io, eso na lawa e taqomaki na valeniveivesu mai na veilewai ni veilewai ka vakadredretaka vei ira na kaivesu mera veilewai ena vuku ni cala ni yavu ni vakavulewa se ituvaki ni valeniveivesu. Na Prison Litigation Reform Act (PLRA) e dua na ivakaraitaki taumada ni lawa vakaoqo. E vakarota vei ira na kaivesu mera vakaotia na iwali kece ni veiqaravi ni bera ni ra vakacuruma na veilewai me baleta na ituvaki ni valeniveivesu. E vakavuqa ni ra tu vakatikitiki na kaivesu ka sega ni vakau meli se rawa ni ra vakayagataka na iwali ni veiliutaki, e vakatokai na 'kudru', ka ra sega ni rawa ni vakacuruma na veilewai ni veilewai. Au vakamacalataka na sala a caka kina vei au ena noqu ivola. E kila na ivakarau ni valeniveivesu kevaka o sega ni rawa ni failitaka na kudru, o na sega ni rawa ni vakacuruma e dua na kisi, ka ra vakayagataka kina na iwalewale vuni me vaka na kena biu e dua na kaivesu me tarova na imatai ni ikalawa ni veilewai. Na containment sai koya na gauna e biu kina e dua na kaivesu ena dua na rumu ni tiko vakatikitiki ka tukuni vei ira na yadra me ra kakua ni solia vua na kaivesu na fomu me failitaka kina na kudru ka viritaka na kudru volai ki na benu ka sega ni vakacuruma. A caka oqo vei au ena Central Prison e Raleigh, North Carolina me vakadeitaka ni'u na sega ni rawa ni vakacuruma e dua na kisi me baleta na veivakalolomataki au sotava e kea.

E tiko eso tale na lawa ni Matanitu e tarovi ira na kaivesu mai na nodra veilewai me baleta na nodra veiqaravi. E dua na turaganilewa ni matanitu duadua ena wilika na kudru yadua ni kaivesu ka tu vua na kaukauwa me vakasuka ka sega ni rogoca na ivakadinadina kevaka e nanuma o koya ni 'vakasakiti' se 'veivakacalai' na veilewai oqo. Na lawa oqo e vakatarai ira na vakailesilesi ni valeniveivesu me ra vakalolomataki ira na kaivesu ena nodra cakava ga e dua na ka e rawarawa me nanumi ni 'vakasakiti', me vaka na kena vakayagataki e dua na kau kaukamea me mokuta kina e dua na kaivesu. Oqo e dua tale na leqa ni veivakalolomataki e valeniveivesu. Kevaka e cakava tiko na valeniveivesu e dua na ka 'lialia', era na sega ni rawa ni beitaki. Au vakamacalataka na sala a yaco kina vei au ena noqu ivola.