Computadora tuqi jaqukipata

Americano ukan katuntat jaqi

Trivia ukat juk’ampinaka

1.) ¿Qhawqha americano katuntat jaqinakax sistema carcelario ukar katuntasin demandanak uñstayapxi?

Sapa waranqa katuntat jaqinakatxa 27niw Demanda Estatal jan ukax Federal ukarux kunjams qullasipxi uka tuqitxa.

Yatiyawix akhamawa: Universidad de Michigan Derecho ukan yatiqañ utapa

https://www.law.umich.edu/facultyhome/margoschlanger/Documents/Publications/Inmate_Litigation_Results_National_Survey.pdf

2.) ¿Qhawqha jaqinakas América markanx carcelan jist’antatäpxi?

2025 maranx Estados Unidos markanx carcelankirinakax niya 2 millones jaqinakaw utji sasaw yatiyapxi. Aka jakhüwix sapa mayniw carceles estatales, carceles federales, carceles locales ukat yaqha correccionales ukanakan jist’antatäpxi. Iniciativa de Políticas Prisiones ukax "Incarceración Masiva: The Whole Pie 2025" uka yatiyäwix aka jist'antat jaqinakat juk'amp jach'a uñakipäw uñacht'ayi. EE.UU. markanx carcelar jist’antatanakax uraqpachanx juk’amp jach’awa, sapa 100.000 jaqinakaw 583 jaqinakaw jist’antatäpxi.

https://www.prisonpolicy.org/reports/pie2025.html#:~:text=Together%2C%20these%20systems%20hold%20nearly,centers%2C%20state%20psychiatric%20hospitals%2C%20and

3.) Ukhamajj ¿kunas sapa marajj Estados Unidos markankir katuntat jaqenakajj kunjamsa qollatäpjje uk demandanak lurapjje?

Pä millón waranqa jaljataxa pä waranqampi sasiwa

Pä waranqa kuti pä tunka paqallqunixa 54.000 ukhawa

Ukhamasti, sapa maraw niya 54.000 Estados Unidos markankir katuntat jaqinakax tribunal estatal jan ukax federal ukar demandanak lurapxi, kunjamsa uñjasipxi uka tuqita.

4.) ¿América markanx taqi katuntat jaqinakax demandanak lurapxiti?

Jumatï libroj liytʼsta ukhajja, carcelankir jaqenakajj kuntï mä presojj demanda lurañapatak jan waltʼayañapatak lurapjjañapa uk sum yatipjje. Jupanakajj jupanakar demandañaj qʼal jarkʼapjjetäna. Jiwasatix kunjams katuntat jaqinakax jan walinak lurapxi uk amuyt’añäni, jupanakax janiw mä demanda uñstayapkiti, chiqpachanx americano katuntat jaqinakax americano carcelanakanx jan walt’ayat uñjasipxi, ukax 54.000 jaqinakat sipanx juk’amp jach’awa - juk’amp jach’awa. Uka demandanakax janiw sistema carcelankirinakan k’ari, jamasat lurawinakapampikix jark’atäkiti, jan ukasti katuntat jaqix demanda uñstayañ yatirakiwa. Yaqhip katuntat jaqinakax janiw mä demanda uñstayapkiti jan wali luratanakapatxa kunatix janiw jan ch’amani jan ukax ‘snitch’ ukham uñjatäñ munapkiti. Yaqha katuntat jaqinakax janiw demanda lurañ yatipkiti ukat janiw khitis jupanakar yanaptʼirïkiti. Jan yatiñapajj jupanakaruw jarkʼi. Yaqha sinti jach’a tamax janipuniw demandanak uñstayapkiti, jupanakax p’iqin usuchjatanakawa. Kuntï jupanakar pasaski uk amuyañatakejj janiw amuyunakapan chʼamanïpkiti, janirakiw kunsa uka toqet lurapjjañapäkiti. Carcelankäyät ukhajja, pʼeqenakan jan waltʼayat presonakaruw guardianakan jukʼamp jan walinak lurapjjatap amuyayäta. Guardianakajj janiw ‘Salud Mental’ sat katuntat jaqenakarojj ajjsarapkänti, sapa kutiw jupanakar jan walinak lurapjjäna. Usuta ukampis chiqawa.

5.) ¿Carcelankirinakax jan wali luratapat kʼarisipxiti?

Tunka pusini marat jilaw carcelankäyäta ukat carcelan irnaqirinakax jan wali lurapxtam sañax yaqha katuntat jaqinakan jan wali lurataw sasaw jikxatawayta. Ukax quejasir katuntat jaqirux jan ch’amanïkaspas ukham uñacht’ayi ukat walja kutiw uka katuntat jaqirux sistema legal apnaqatapatx ‘snitch’ sasaw sutinchapxi. Carcelankirinakan mentalidad generalapax akawa, kawkir guardiarus jan walinak lurapktam ukanakarux físicamente nuwañamawa. Janchi tuqit jan walinak lurañ tuqit kutkatasiñax katuntat jaqinakan wali askit uñjatawa, demandanakax janiw uñchʼukipkiti. Ukhamasti, yaqhip katuntat jaqinakax jan wali luratapat kʼarisipkchisa, jila partex janiw ukham kʼarinak parlapkiti. Jupanakax carcelan irnaqirinakapat ukhamarak yaqha katuntat jaqinakat janchi tuqit jan walt’ayasiñaruw puripxi, sarnaqäwinakap nayrar sartayasa. Kʼarisiñajj jukʼakiw utji.

6.) América markanx kamachinakax ingeniería ukanipxi, ukhamat katuntat jaqinakax carcelan irnaqirinakapan jan wali luratanakapat demandanak uñstayapxañapataki?

Jïsa, yaqhip kamachinakax sistema carcelero ukarux demandanakat jark’aqaraki, ukatw katuntat jaqinakatakix juk’amp ch’amaw constitucional ukar jan phuqhatapata jan ukax carcelan condicionanakapat demandañataki. Ley de Reforma de Litigios Prisiones (PLRA) ukax nayrïr uñacht’äwiwa, ukham kamachinak lurañataki. Ukaxa kamachiwa jist’antatanakaxa taqi recursos administrativos ukanaka tukusiñapataki janïra demandas ukanaka uñstayañataki condiciones de carcela ukanakampi. Jilapachax katuntat jaqinakax sapakiw jist’antatäpxi jan correo tuqi jan ukax recursos administrativos ukar mantañapataki, ukax ‘queja’ satawa, ukhamax janiw demandas uñstayapkaspati. Kunjamsa ukajj nayatak lurasiwayi uk librojan qhanañchtʼta. Sistema carcelario ukax yatiw jan quejas uñstayañjamäkani ukhaxa, janipuniw demanda uñstayañjamäkiti, ukatwa jupanakax k’ari, jamasat tácticas ukanakamp apnaqapxi, kunjamakitix mä katuntat jaqirux contención ukar uñt’ayaña, ukhamat demanda ukan nayrïr paso ukar jark’aqañataki. Contención ukax kunapachatix mä katuntat jaqirux mä celda de aislamiento ukar uchapxi ukat guardianakarux sapxiwa, janiw presorux formularios ukanakax churañapakiti, queja uñstayañataki, ukat kuna qillqt’at denuncianaktix basura ukar jaquntapxañapawa, jan ukax uñt’ayañataki. Ukjja, Raleigh (Carolina del Norte) markankir Central Carcelanwa lurapjjerïtu, ukhamat janipuniw kuna jan walinaktï ukan tʼaqhesiyapkta uka toqet mä demanda uñstayañataki.

Yaqha kamachinakax Federales ukanakax utjarakiwa, ukax jark’iwa katuntat jaqinakar demanda ukar arktañapataki, jupanakan qullatäpxatapatxa. Mä juez federal sapakix sapa katuntat jaqin denunciap uñakipi, ukatx ch’amaniwa, jan pruebas ist’asa, demandax ‘fantástico’ jan ukax ‘delusional’ sasin uñjaspa ukhaxa. Aka kamachix carcelan irnaqirinakax katuntat jaqinakar jan walinak lurapxañapatakiw jayti, kunatix jasakiw ‘fantástico’ ukham uñjata, mä metal poste ukamp mä katuntat jaqir jawq’jañataki. Akax yaqha ch’usaw carcelan abuso ukanakataki. Kunjamakitix sistema de carceles ukax kuns ‘loco’ luraspa ukhax janiw juchanchatäkaspati. Kunjamsa ukajj nayamp pasäna uk librojanwa parlayäta.